İpeğin Tropik Muadili: Muz Lifleri
Anavatanı Güneydoğu Asya'nın tropikal bölgeleri olan muz, ilk olarak Papua Yeni Gine olarak bildiğimiz bölgelerde yetiştirildi. Zamanla çeşitli kültürlerin hayatının önemli bir parçası haline gelen, yiyecek olarak meyvesini tükettiğimiz muz bitkisinin bazı kısımları evinizi süsleyip, giyim eşyası olarak da kullanım alanı buluyor. Muz lifleri, Japonya, Nepal, Filipinler gibi ülkelerde geleneksel teknikler kullanılarak çeşitli ticari ürünlere dönüştürülüyor.
Muz ekimi, hasadı ve işlenmesinin başlıca istihdam kaynakları olduğu Filipinler ve Ekvador'da önemli bir bitkidir. Türkiye'de Antalya’da son yıllarda muz lifleri üretimi yapılan çeşitli atölyeler kurulmuştur. Ancak bu atölyelerde üretilen kumaşlar kaba dokuma tarzında olmaktadır.
Japonya’da muz liflerinden, kimono vb. ince kumaşlar yapılabilmektedir. Muz lifleri ipekten daha güçlü ve parlaklıkta ipek ile yarışan kumaşlar üretmeye imkan verir. Japonlar yaklaşık 800 yıldır muz elyaflarını işledikleri için muz lifli kumaş üretiminde epey ilerlemiş durumdalar. Muzun en ince ve iç kısımdaki güzel elyafları; kimono ve samurayların giydiği resmi giysiler için ayrılmıştır. Nem emici ve kuru hissettiren yapısı nedeniyle muz liflerinden güzel ve lüks halılar yapılıyor. Çünkü nem çekici özellikleri onları tropik iklimler için ideal zemin kaplamaları yapıyor.
Muz bitkisi benzersiz bir büyüme özelliğine sahiptir, bu özellik aslında bütün bir bitkiyi oluşturan sahte bir kökten (pseudostem) oluşmasından kaynaklanır. Tüm bitki, çeşitlerine bağlı olarak zeminden 2 ile 6 metreye kadar uzayabilir. Olgunluk döneminde, köksüz, pseudostem merkezinden geçen gerçek çekirdek sapı boyunca (pürüzsüz, dallanmamış kök) taşınan bir çiçeklenmeye neden olur. Çiçek sonunda yaprak kümeleri arasında ortaya çıkar. Çiçeklenme sıklıkla büyük bir asma dalı oluşturur. Bu dal ise 3 ile 20 demet (meyve tabakaları) içermektedir. Her dal en azından 5-10 meyve taşımaktadır. Muz liflerinin üretim süreci, muz ağacının yalancı köklerinin (pseudostem), gövdesinin kesilmesi, şeritlere ayrılmasını, açık havuzlarda çeşitli kimyasallar ile liflerin arasındaki bağların zayıflaması ve sindirimi için dinlendirilmesi, yıkanıp kurutulması işlem adımlarını içerir.
Muz Lifinin Özellikleri
Muz lifinin görünümü, bambu lifi ile rami lifine benzer ancak zarafeti ve bükülebilirliği, diğer ikisinden daha iyidir.
Muz lifinin kimyasal bileşimi, selüloz, hemiselüloz ve lignindir.
Son derece kuvvetli bir liftir.
Daha küçük uzamaya sahiptir.
Çıkartma ve bükme yöntemine göre, bir miktar parlak görünüme sahiptir.
Hafif bir yapıya sahiptir.
Yüksek nem emme niteliğine sahiptir. Nemi, çok hızlı biçimde hem dışarı bırakmakta hem de emmektedir.
Biyobozunurdur ve çevreye olumsuz etkisi yoktur; bu yüzden çevre dostu lif olarak sınıflandırılabilir.
Ortalama inceliği, 2.400 nanometredir.
Bilezikli eğirme, açık uçlu eğirme, sak lifi eğirme ve yarı kamgarn eğirme dahil, hemen hemen tüm eğirme yöntemleriyle bükülebilir.
Muz Kumaşı Nasıl Üretilir?
Japon Yöntemi
Muzun Japonya’da giyim ve diğer ev eşyası amaçlı kullanımı 13. asıra uzanmaktadır. Japon muz lifi yapım yönteminde bitkinin yetiştirilme safhasından itibaren dikkat gösterilmektedir. Muz bitkisinin yaprakları ve sürgünleri, yumuşaklıklarının temin edilmesi için belirli aralıklarla budanmaktadır. Hasat edilen sürgünler, önce iplik üretimi için liflerin hazırlanması amacıyla Potas Kostik ya da Sud Kostik çözeltisi içerisinde kaynatılır. Bu muz sürgünleri değişen derecelerde yumuşaklığa sahip lifleri açığa çıkarırlar. Ayrıca özel amaçlarla kullanılabilen farklı niteliklerdeki iplikler ve dokumalar da ortaya çıkar. Sürgünlerin en dış kısmındaki lifler, en kaba olanlarıdır. Bu nedenle, onlar, masa örtüleri gibi, ev döşemelerinin yapımı için daha uygundur. Geleneksel Japon giysileri kimono ve kamishimo yapımında yaygın olarak kullanılan yumuşak lifleri veren kısım ise, en içteki kısmıdır. Muz kumaşı yapım yöntemi, fazlasıyla uzun bir yöntemdir ve tüm adımları, elle uygulanır.
Nepal Yöntemi
Nepal’de muz bitkisinin sürgünlerinin yerine (yalancı) gövdesi hasat edilir. Bu yalancı gövdelerin küçük parçaları, liflerin mekanik olarak çıkartılacağı bir yumuşatma sürecinden geçirilirler ve daha sonra ağartılarak kurutulurlar. Bu şekilde elde edilen lif, muz ipeği olarak adından söz ettiren ipeğe benzer görünüme sahiptir. Bu lif, çoğunlukla Nepalli kadınlar tarafından arıtılır, işlenir ve çile haline getirilir. Sadece muz bitkisinin yaşlı kabuğu veya çürüyen dış tabakaları hasat edilirler ve doğal sürecin hızlandırılması için suyun içerisinde bekletilirler. Klorofilin tamamı eridiğinde geride sadece selüloz lifleri kalır. İplik halinde bükülmeye uygun hale gelebilmeleri için hamur halinde sıkıştırılırlar. İplik daha sonra elle boyanır. Bu liflerin ipeğe benzeyen yüksek dokusal nitelikleri bulunmaktadır ve buna bağlı olarak en üst nitelikli halıların yapımında kullanılmaktadır. Bu geleneksel halılar yine Nepalli kadınlar tarafından elle dokunur.
Muz kumaşı nasıl kullanılır?
Yakın geçmişte muz lifinin çok sınırlı uygulaması vardı ve esasen ipler, altlıklar ve diğer bazı kompozit malzemelerin yapımında kullanılıyordu. Çevre dostu kumaşların çevresel farkındalığının artması ve öneminin yükselmesi sayesinde, muz lifi tüm iyi nitelikleriyle tanınmıştır ve artık uygulanması üst baş giysiler, ev mefruşatı gibi diğer alanlarda da artmaktadır. Ancak Japonya’da, Edo döneminden (1600-1868) bu yana kimono ve kamishimo gibi geleneksel elbiselerin yapımında kullanılmaktadır. Ağırlığının hafif ve giyiminin rahat oluşundan ötürü yazlık kıyafet olarak halen oradaki halk tarafından tercih edilmektedir. Muz lifi ayrıca yastık kılıfı, kravat, çanta, masa örtüsü, perde üretiminde de kullanılmaktadır. Muz ipeğinden yapılan halılar da popülerliğini sürdürmektedir.
Muz kumaşı çevreyi nasıl etkiler?
Muz lifi üretiminin çevre üzerinde ihmal edilebilir bir etkisi vardır. Doğal lifler arasında bile, muz kumaşı sürdürülebilirlik açısından özel bir kategoridedir. Bunun nedeni, bu kumaşın atıklardan türetilmiş olmasıdır; muz kabukları soyulduğunda atık haline gelir, peki neden onları giysiye dönüştürmeyelim?
Bununla birlikte, muz üretiminin daima sürdürülebilir ve çevre göz önünde bulundurularak yapılmasının bir garantisi yoktur. Hayatta kalmak için mücadele ederken para kazanmak için her şeyi yaparsınız ve sürdürülebilir olmayan yöntemlere başvurulması olasıdır. Elbette düzgün yapılırsa, muzlu kumaş çevre ile mükemmel bir uyum içinde üretilebilir.
Kendi ürettiği muz liflerini, el yapımı ayakkabı ve aksesuarlar ile birleştiren tasarımcı: Beste Cercis
Muz ağaçlarından ürettiği muz liflerini, el yapımı ayakkabı ve aksesuarlar ile birleştiren tasarımcı, kendi adını taşıyan Beste Cercis markası ile çevre dostu, sürdürülebilir, geri dönüşümü olan ürünlerin önemine dikkat çekmektedir.
İlgi alanları, mezun olduğu İktisat bölümü branşının dışında, doğal materyaller, el becerileri, tasarım ve geri dönüşüm üzerine oldu. Sürekli, doğadan topladığı materyaller ile, ev dekorasyon, çakıl taşı tasarım, kıyafet tasarım gibi hobiler üzerine çalışmalar yapıyorken, yılın ortalama yarısını geçirdiği bölgede muz ağaçlarının gövdelerinin, meyvesini verdikten sonra, yerini yeni fideye bırakması için kesilip atık olduğunu ve bunun hayatımıza ne gibi bir dönüşüm ile katkı sağlayabileceği konusunda kafa yorarken, muz ağacından ilk sandalet tasarımını yaptı.
Bir yaz boyunca sorunsuz kullanıp ilgi gördüğünü de fark edince, muz ağaçlarından doğal lifler üreterek, ürettiği liflerden de hem sağlıklı hem de geri dönüşümü olan tasarımlar yapmaya başlayarak, hikayesine ve hayallerine yer açmış oldu. Tabi ki üretim için, muz lifi tedariki gerekli idi. Bu konuda ülkemizde bir çalışma bulamayınca, yurt dışından lif tedariği konusunda da istediği ölçülerde ve standartlarda lif temin edemeyeceğini fark edince, bu işe öncelikle kendi tasarımlarında kullanacağı liflerin imalatından başlamaya karar verdi. Muz lifi atölyesini kurdu, ürettiği hammadde ile tasarıma duyduğu ilgiyi mesleğe çevirerek, kendi markası ile muz lifi taban sandalet ve ayakkabı üretimlerine başladı. Ürünlerin hammadde (muz lifi) imalatından, ayakkabı son haline getirilinceye kadar ki her aşamasında başında bulunup, kullanılan her materyali özenle seçmekte ve üretim sürecinde yer almaktadır.
Başarılı girişimiyle sürdürülebilir üretimin bir parçası olduğu için kendisini tebrik ediyor, başarılarının devamını diliyorum. Buradan muz lifi üretimi hakkında daha fazla bilgi alabilir ve Beste Cercis'in tasarlamış olduğu ürünleri inceleyebilirsiniz.
Kaynakça
TekstilBilgi. "Muz Lifi Özellikleri". Erişim: 06.01.2022. https://tekstilbilgi.net/ban-muz-lifi.html
Tekstil Sayfası. "Muz Lifleri ve Üretimi". Erişim: 06.01.2022. https://tekstilsayfasi.blogspot.com /2017/07/muz-elyaflari-ve-uretimi.html
Beste Cercis. "Beste Cercis Hakkında". Erişim: 06.01.2022. https://www.bestecercis.com/hakkimizda